Rydych yn cael cataract pan mae’r lens glir y tu mewn i’ch llygad yn dod yn niwlog neu’n gymylog. Mae hon yn broses raddol sydd fel arfer yn digwydd wrth i ni heneiddio. Nid yw’n boenus.

Nid yw cyfnodau cynnar cataract yn effeithio ar eich golwg bob tro.
Yr unig driniaeth sydd wedi’i phrofi i fod yn gweithio yw llawdriniaeth. Os bydd y cataract yn cyrraedd cyfnod pan mae’n effeithio ar eich golwg, fe fydd eich optometrydd yn eich cyfeirio i gael y driniaeth wedi’i gwneud yn yr ysbyty. Fe wneir y llawdriniaeth o dan anasthetig lleol ac mae’n ddiogel iawn. Unwaith y bydd y cataract wedi’i dynnu, ni ddaw’n ôl.

Pam fod cataract yn digwydd?
Y prif achos yw oedran. Er hynny, mae cysylltiad rhwng cataractau ac ysmygu, deiet gwael a gormod o olau haul.
Gall pobl ifanc ddatblygu cataractau os gwneir niwed i’r llygad. Fe all rhai cyflyrau meddygol gan gynnwys diabetes neu gymryd rhai meddyginiaethau hefyd achosi cataractau. Mae nifer fechan o fabanod yn cael eu geni gyda chataract.

Beth yw glawcoma?
Glawcoma yw’r enw ar grŵp o gyflyrrau llygaid lle mae’r nerf optig yn cael ei niweidio ar y man lle mae’n gadael y llygaid. Mae’r nerf hwn yn cario gwybodaeth o’r haen sensitif i olau yn eich llygaid, y retina, i’r ymennydd, lle mae’n cael ei ddeall fel llun.

Mae eich llygaid angen pwysau penodol i gadw siap y llygaid er mwyn gweithio’n iawn. Mewn rhai pobl, mae’r niwed glawcoma yn digwydd oherwydd pwysau cynyddol yn y llygad. Mae gan eraill bwysau llygad arferol ond bod niwed yn digwydd gan fod yna wendid yn y nerf optig. Mewn rhai achosion, mae ffactorau pwysau uchel a gwendid yn y nerf optig ond ddim i’r un graddau. Mae pwysau llygaid yn annibynnol i raddau helaeth ar bwysau gwaed.

Pa mor gyffredin yw glawcoma?
Yn y DU mae rhyw fath o glawcoma yn effeithio ar ddau ymhob 100 o bobl dros 40 oed.

Oes yna wahanol fathau o glawcoma?
Oes. Mae pedwar prif fath.

• Glawcoma cronig
  Y mwyaf cyffredin yw glawcoma cronig (cronig = araf) lle mae’r hylif aqueous yn gallu mynd i’r sianeli draenio (ongl agored) ond yna maen nhw’n blocio dros nifer o flynyddoedd. Mae pwysau’r llygaid yn codi’n araf iawn ac nid oes poen i ddangos bod problem, ond mae’r golwg yn cael ei niweidio’n raddol.
  
  A oes gan rai pobl fwy o risg o gael glawcoma cronig? Oes. Mae nifer o ffactorau sy’n cynyddu’r risg.
  
  
  • Oedran - Mae glawcoma cronig yn dod yn llawer mwy cyffredin wrth fynd yn hŷn. Mae’n anghyffredin o dan 40 oed ond mae’n effeithio ar un y cant o bobl dros yr oedran hwn a phump y cant dros 65 oed.
  • Hil - Os ydych chi o dras Affricanaidd mae gennych fwy o risg o ddioddef glawcoma cronig ac fe all gychwyn yn iau a bod yn fwy difrifol. Felly gwnewch yn siwr eich bod yn cael profion rheolaidd.
  • Teulu - Os oes gennych berthynas agos â glawcoma cronig, yna fe ddylech gael prawf llygaid yn rheolaidd. Dylech gynghori aelodau eraill eich teulu i wneud yr un peth. Mae hyn yn hynod o bwysig os ydych yn 40 oed neu’n hŷn. Bryd hynny mae angen i chi gael profion bob blwyddyn.
    *Sylwer: Mae gan bobl dros 40 oed sydd ag aelod agos iawn o’r teulu yn dioddef o glawcoma – rhieni, plant neu
  • frodyr a chwiorydd – yr hawl i gael prawf llygaid am ddim o dan GIG.
    Golwg byr - Mae pobl sydd â golwg byr iawn yn fwy tebygol o gael glawcoma cronig.
    

• Glawcoma aciwt
  Mae glawcoma aciwt (aciwt = sydyn) yn llawer llai cyffredin yng ngwledydd y gorllewin. Mae hyn yn digwydd pan fydd blocio sydyn a llawnach i lif yr hylif aqueous i’r llygaid. Mae hyn oherwydd bod ‘ongl’ gul yn cau gan atal hylif rhag cyrraedd y sianeli draenio. Gall hyn fod yn eithaf poenus ac fe all achosi niwed parhaol i’ch golwg os na fydd yn cael ei drin ar unwaith.
  
  Beth yw symptomau glawcoma aciwt?
  Gall cynnydd cyflym ym mhwysau’r llygaid fod yn boenus iawn. Mae’r llygaid yn mynd yn goch, mae golwg yn dirywio ac efallai’n diflannu. Efallai y byddwch yn teimlo’n sâl ac yn cyfogi. Yn y cyfnodau cynnar, efallai y gwelwch gylchoedd lliwgar niwlog o gwmpas goleuadau gwyn.
  
  Atal Glawcoma Aciwt : Gan ddefnyddio OCT, gall sgan o strwythurau blaen y llygad asesu risg ymosodiad aciwt.
  
  
• Glawcoma eilaidd a datblygiadol
  Mae dau brif fath arall o glawcoma. Pan fydd cynnydd mewn pwysau llygaid yn cael ei achosi gan gyflwr llygad arall gelwir hyn yn glawcoma eilaidd. Mae yna hefyd gyflwr prin ond difrifol ar adegau mewn babanod o’r enw glawcoma datblygiadol neu gynhenid sy’n cael ei achosi oherwydd nad yw’r llygaid wedi ffurfio’n iawn. Mae’r ddogfen hon yn sôn am glawcoma cronig ac aciwt.

Beth yw dirywiad y maciwlar?
Weithiau mae celloedd tyner y maciwlar yn cael eu niweidio ac yn peidio â gweithio, ac mae llawer o gyflyrau gwahanol yn gallu achosi hyn. Os bydd yn digwydd yn ddiweddarach mewn bywyd, fe’i gelwir yn ddirywiad maciwlar cysylltiedig ag oed, neu AMD (“age-related macular degeneration”).

Yn gyffredinol, mae dau fath o ddirywiad y maciwlar neu AMD, gan amlaf cyfeirir atynt fel ‘gwlyb’ a ‘sych’. Nid yw hyn yn ddisgrifiad o sut mae’r llygaid yn teimlo ond yr hyn mae’r opthalmolegydd (arbenigwr llygad) yn ei weld wrth edrych ar y maciwla.

AMD “sych” yw’r math mwyaf cyffredin o’r cyflwr. Mae’n datblygu’n araf iawn gan achosi colli golwg canol yn araf. Mae llawer o bobl yn canfod fod y celloedd golwg yn peidio â gweithio fel lliwiau yn pylu mewn hen luniau. Nid oes triniaeth feddygol ar gyfer y math hwn. Fodd bynnag, gall pethau fel chwyddwydrau eich helpu i ddarllen a gwneud tasgau manwl eraill.
Mae AMD “gwlyb” yn golygu bod pibellau gwaed newydd yn tyfu o gwmpas y retina, gan arwain at waedu a chreithio, a gall hyn arwain at golli golwg. Gall AMD “gwlyb” ddatblygu’n gyflym ac weithiau gall ymateb i driniaeth yn y cyfnod cynnar. AMD ‘gwlyb’ sydd gan tua 10 y cant o bobl sydd ag AMD.

Mae AMD “gwlyb” a “sych” fel arfer yn cynnwys y ddwy lygad, er y gall un fod wedi’i heffeithio lawer o amser cyn y llall. Mae hyn weithiau yn gwneud y cyflwr yn anodd i’w weld ar y dechrau gan fod y golwg yn y lygad ‘dda’ yn gwneud iawn am y diffyg golwg yn y llygad sydd wedi’i heffeithio. Nid oes modd i chi orddefnyddio’ch golwg, felly peidiwch â bod ofn parhau i ddefnyddio’ch ‘llygad dda’ fel arfer.

Y newyddion da yw nad yw AMD yn boenus, a phrin iawn yw’r adegau pan mae wedi arwain at ddallineb llwyr. Dyma’r prif reswm mwyaf cyffredin dros olwg gwael mewn pobl dros 60 ond dim ond ar adegau prin iawn mae’n arwain at golli golwg yn llwyr gan mai dim ond y golwg canol sy’n cael ei effeithio. Golyga hyn y bydd gan bron pawb sydd ag AMD ddigon o olwg ochr (neu berifferal) i allu symud a chadw annibyniaeth.

Beth sy’n achosi?
Ar hyn o bryd nid oes sicrwydd ynghylch yr hyn sydd wir yn achosi AMD. Fodd bynnag, mae nifer o ffactorau risg wedi’u clustnodi.

Oedran – mae AMD yn gysylltiedig ag oedran felly mae heneiddio yn gwneud y cyflwr yn fwy tebygol.
Rhywedd – ymddengys fod merched yn fwy tebygol na dynion o ddatblygu dirywiad y maciwlar.

Genynnau – Ymddengys fod yna nifer o enynnau sy’n gallu cael eu pasio trwy deuluoedd a allai effeithio ar y posibilrwydd o ddatblygu AMD neu beidio.

Ysmygu – Mae cysylltiad wedi’i wneud mewn nifer o astudiaeth rhwng ysmygu a datblygiad AMD. Fe welwyd hefyd fod rhoi’r gorau i ysmygu yn gallu lleihau’r risg o ddatblygu AMD.

Golau haul – Dengys peth ymchwil fod bod yng ngolau’r haul trwy gydol oes yn gallu effeithio ar y retina. Mae’n syniad da gwisgo sbectol haul er mwyn gwarchod y llygaid.

Maeth – Awgryma ymchwil y gall fitaminau a mineralau helpu diogelu rhai AMD.
Er na ellir gwneud unrhyw beth am oedran, rhywedd a’r genynnau rydym yn eu hetifeddu, mae’n bosibl rheoli’r ffactorau amgylcheddol eraill sydd â chysylltiad ag AMD. Fe allai gwarchod eich llygaid rhag yr haul, bwyta deiet cytbwys gyda digonedd o ffrwythau a llysiau a rhoi’r gorau i ysmygu helpu arafu datblygiad AMD.

Beth yw symptomau AMD?
Yn y dyddiau cynnar, efallai y bydd eich golwg canol yn niwlog neu’n aneglur, a gwrthrychau yn edrych fel petaen nhw’n anghyffredin eu ffurf neu eu maint neu linellau syth yn edrych yn gyrliog neu ddim yn glir. Gall hyn ddigwydd yn gyflym neu ddatblygu dros lawer o fisoedd. Efallai y byddwch yn sensitif iawn i olau neu weld goleuadau, siapiau, a lliwiau sydd ddim yno. Fe allai hyn fod yn anghyfforddus. Nid yw AMD yn boenus.

Gan fod AMD yn effeithio ar ganol y retina, fe fydd pobl sydd â’r cyflwr wedi datblygu, yn aml yn sylwi ar le gwag neu sbotyn tywyll yng nghanol eu golwg. Mae hyn yn gwneud darllen, ysgrifennu ac adnabod gwrthrychau bach neu wynebau yn anodd iawn.

Beth ddylwn i wneud os dwi’n credu bod gen i ddirywiad y maciwlar?
Os ydych yn amau bod gennych chi AMD ond nad oes yna symptomau sydyn, dylech ddod i’n gweld ni neu eich meddyg teulu a fydd yn eich cyfeirio at arbenigwr llygaid. Os oes newid sydyn yn eich golwg, dylech ymgynghori â’ch meddyg neu Adran Ddamweiniau mewn ysbyty ar unwaith.

Os oes gennych AMD mewn un lygad, a’ch bod chi’n cael symptomau cyflym yn y lygad arall, yna fe ddylech fynd i’ch ysbyty neu ofyn i’ch meddyg teulu drefnu apwyntiad argyfwng, cyn gynted â phosibl. Bydd hyn yn sicrhau eich bod yn cael triniaeth o fewn ychydig ddyddiau.

Beth yw blepharitis?
Llid ar eich amrannau yw blepharitis. Gall wneud eich amrannau a blew eich amrannau yn goch ac yn galed gan wneud eich llygaid yn annifyr neu’n cosi. Gall hefyd arwain at deimlad o losgi neu frifo yn eich llygaid. Mewn achosion difrifol, fe allai blew eich amrannau syrthio allan, ac fe allech gael doluriau bach neu lyfrithen yn ogystal. Efallai y bydd eich amrannau yn chwyddo. Mae’r symptomau yn tueddu i fod yn waeth yn y bore a phan fyddwch yn deffro, efallai y bydd eich amrannau wedi glynu at ei gilydd.

Gall blepharitis fod yn anghyfforddus, ond dim ond ar adegau prin iawn y bydd yn achosi niwed difrifol i’r llygaid.

Mae blepharitis yn gyflwr cronig (tymor hir). Golyga hyn unwaith y byddwch wedi’i gael, fe all ddod yn ei ôl hyd yn oed ar ôl iddo glirio. Mae fel arfer yn effeithio ar y ddwy lygad. Fe allwch ei drin gan amlaf wrth fod yn ofalus a chadw’r lygad yn lân, ond efallai y byddwch angen triniaeth am rai misoedd.

Fflotars yw smotiau neu linellau bach tywyll sy’n edrych fel petaen nhw’n hofran o flaen eich llygaid. Mae fflotars yn gyffredin iawn ac fel arfer tydyn nhw ddim yn gwneud niwed. Maen nhw’n fwy cyffredin os ydych yn fyr eich golwg neu wrth i chi heneiddio.

Mae rhai pobl yn sylwi hefyd eu bod yn gweld fflachiadau o olau. Gall y rhain fod oherwydd symudiad y gel yn y llygad.

Ar adegau prin, gall fflachiadau neu gynnydd mewn fflotars fod yn arwydd o ddatgysylltu retinâu, sydd angen triniaeth cyn gynted â phosibl. Mae hyn yn fwy cyffredin wrth i chi heneiddio neu mewn pobl sydd yn fyr eu golwg neu sydd wedi cael llawdriniaeth ar y llygaid.

Os byddwch yn cael y symptomau canlynol, dylech ddod i’n gweld ni neu eich meddyg teulu:

• Cynnydd sydyn mewn fflotars, yn enwedig os ydych yn sylwi ar oleuadau’n fflachio hefyd
  
• Fflotar mawr newydd
  
• Newid mewn fflotars neu oleuadau’n fflachio ar ôl i chi gael eich taro yn syth ar eich llygad
  
• Cysgod yn symud ar draws golwg un o’ch llygaid.
  

Os byddwch yn sylwi ar unrhyw un o’r symptomau hyn, cysylltwch a ni ne ewch i adran ddamweiniau i’r llygaid yn yr ysbyty.